Birgün müellifi Aziz Çelik, iktidarın toplumsal konut atağını değerlendirdiği yazısında, geçmişle bugünü karşılaştırdı. İşçilerin kıdem tazminatı ile mesken alabildikleri günlerden bir konut için bir ömür çalışılması gereken günlere gelindiğini belirten Çelik, konut sahipleri içinde düşük gelirlilerin oranlarının da giderek azaldığına dikkat çekti. Konut sahibi olamayan dar gelirlilerin kiralar karşısında da ezildiğini söz eden Çelik, emeklilerin ise mesken almaya ömürlerinin yetmeyeceğini yazdı.
Aziz Çelik’in “Bir mesken için bir ömür mü!” başlıklı yazısının ilgili kısmı şöyle:
“Gelir bölüşümü bozuldukça emek gelirleri düştükçe barınma sorunu çok daha çarpıcı hale geliyor. Bugün konut fiyatları ile emek gelirleri ortasındaki makasın nasıl süratle açıldığını anlatmaya çalışacağım. Asıl problem emek gelirlerinin alım gücünün düşmesi. Merkez Bankası bilgilerine nazaran Temmuz 2021’den Temmuz 2022’ye, bir yılda konut fiyatları Türkiye çapında yüzde 173, İstanbul’da ise yüzde 200 artmış. Ne döviz fiyatları ne taban fiyat artışı ne öbür bir kalemde bu kadar artış olmadı.
Merkez Bankası konut fiyat endekslerinin elde edilebildiği 2010 yılından bu yana (toplam 13 yıl) konut fiyatları ile emek gelirleri ortasındaki makas açıldı, adeta uçurum kelam konusu. 2010-2022 ortasında yıllık ortalama konut fiyatları Türkiye çapında yaklaşık 10,5 katına çıkarken, İstanbul’da yaklaşık 12 katına çıktı (Grafik). Bunun manası 13 yıl evvel 200 bin TL olan bir konutun 2022’de 2 milyon 100 bin liraya, İstanbul’da ise 2 milyon 400 bin liraya çıkmasıdır. (Kuşkusuz konut fiyatları yaklaşıktır. Semte, yaşa ve büyüklüğe nazaran değişmektedir.) Birebir devirde emek gelirlerinin artışına baktığımızda konut fiyatlarının çok altında artışlar kelam konusu.
Asgari fiyat emek gelirleri ortasında başkalarına nazaran en fazla artan gelir kümesi. Ortalama yıllık net taban fiyat 13 yılda 8,3 katına yani 100’den 830’a çıkmış. Fakat en yüksek artış oranına sahip minimum fiyat bile konut fiyatlarının çok gerisinde kalmış. Minimum fiyatla konut almak 2010’da da oldukça zordu. Günümüzde daha çok daha zorlaştı. İstanbul’da ise zorun da zoru. Üstteki daire fiyatlarından (2010: 200 bin TL) hareket edecek olursak Türkiye genelinde bir minimum ücretlinin ortalama bir konut için çalışması gereken mühlet 340 aydan 430 aya, İstanbul’da ise 340 aydan 492 aya çıktı. Şöyle söyleyelim İstanbul’da bir taban fiyatlı 2,4 milyon kıymetinde bir konut için yemeden içmeden tamı tamına 41 yıl çalışmak zorunda. Taban fiyatla konut almak bu türlü bir şey Bakan Bey!
İşçiler için geçmişte mesken sahibi olmanın en kıymetli yollarından biri emekçi yapı kooperatifleriydi. Çalışanlar, sendikalar İstanbul’un (Koşuyolu, Acıbadem, Levent, Merter, Kartal) merkezi semtlerinde personel yapı kooperatifleri yoluyla çalışanlara konutlar inşa ettiler. Bunların bir kısmı hala durur. Geçmişte personellerin konut sahibi olmasının bir öteki yolu ise kıdem tazminatı idi.
KIDEM TAZMİNATI KONUTUN YÜZDE 15’İNİ ALABİLİYOR
Özellikle sendikalı emekçiler için kıdem tazminatı büyük bir teminattı. 1970 ve 1980’li yıllarda kıdem tazminatı ile rahatlıkla bir konut alınabilirdi. ÇAYKUR’dan 1985’te emekli olan babam kıdem tazminatıyla İstanbul’da konut alabilmişti. 1980’lerin başlarında kıdem tazminatı tavanı minimum fiyatın 7,5 katı ile sonluydu. Başka bir sözle çalışanlar taban fiyatın 7,5 katı kadar kıdem tazminatı alabiliyordu. Emekçilerin fiyatları bu tavana erişebiliyordu yahut gün olarak daha yüksek gün sayısından kıdem tazminatı alabiliyorlardı. Şayet 12 Eylül’deki kıdem tazminatı korunsaydı şu anda tavan ölçüsü 50,5 bin lira olurdu. Temmuz 2022 itibariyle kıdem tazminatı tavanı ise 15,4 bin liraya yükseldi. Kıdem tazminatıyla artık neden konut alınamadığı sanırım anlaşılmıştır.
2010-2022 ortasında kıdem tazminatı tavanı yalnızca 5,3 kat arttı. Konut fiyatları ise 10 ile 12 kat arttı. Bir öbür sözle kıdem tazminatının konut fiyatları karşısındaki gücü yarıya yakın düştü. Tavandan kıdem tazminatı alan ve 25 yıllık kıdemi bir personelin kıdem tazminatı 2010 yılında bir ortalama bir mesken fiyatının yüzde 31’i iken, bu oran 2022 yılında Türkiye ortalamasında yüzde 16’ya, İstanbul’da ise konut fiyatının yüzde 14’üne geriledi. Özetlersek 12 Eylül öncesinde kıdem tazminatıyla ortalama bir konut alabilen bir personel 2010’da konutun yalnızca yüzde 31’ini, 2022’de ise yalnızca yüzde 14 yahut 16’sını alabilir hale geldi. Kıdem tazminatı ile mesken almak artık hayal.
Sosyal konutlardan emeklilere de kota ayrılmış. Pekala emekli aylıkları ve memur maaşlarının konut fiyatları karşısında durumu ne? 2010-2022 ortası 13 yılda ortalama memur emekli aylığı 6,1 kat, emekçi emekli aylığı ise 5,9 kat artmış. Konut fiyatları ise Türkiye çapında 10,3, İstanbul’da 12 kat artmış. Emekçi emeklisi 200 bin liralık bir meskeni 256 ayda (22 yıl) satın alabilirken, 2022’de 452 ayda (38 yıl) satın alabilir duruma düşmüş. Emekli aylığı ile konut almak bir yana emekli aylıklarının alım gücündeki düşüş hayli çarpıcı. Emeklinin konut almaya ömrü yetmez.
Son olarak memur maaşlarının konut fiyatları karşısındaki durumuna bakalım. Ortalama memur maaşı (öğretmen 4/1) 2010-2022 ortasında 6 kat artmış. Böylelikle İstanbul’da yaşayan bir öğretmen 2010 yılında 200 bin lira pahasındaki bir konut için 113 ay çalışmak zorundayken, 2022 yılında 230 ay çalışmak zorunda. Bu müddetlerin yeni ve daha düşük maaş alan memurlarda daha da yükseleceği açık.
SOSYAL KONUT, KOOPERATİF VE BÖLÜŞÜM
Görüldüğü üzere emek geliri ile konut sahibi olmak giderek zorlaştı ve hatta düşük gelirliler için imkansız hale geldi. Pek çok işçi bir ömür çalışsa da bir mesken almaya yetecek kadar gelir elde edemiyor. Minimum ücretlinin ömrü konut almaya yetmiyor. Konut sahipliği geçmişte de zordu lakin 12 Eylül sonrasında emek gelirlerinin alım gücünün düşmesi sonucunda işçilerin konut sahipliği daha da zorlaştı. Gelir bölüşümünün daha da berbatlaşması sonucu konut sahipliğinde de bir asimetri oluştu. İşçilerin konut sahibi olması zorlaştığı için işçilerde konut sahipliği azalmaya başladı. Öte yandan gelir eşitsizliğinin artması sonucu çok küçük bir küme dudak uçuklatan fiyatlara lüks konutlara sahip olmaya başladı.
Bütün inşaat teşviklerine karşın, inşaat ile onca övünülmesine karşın AKP devrinde de işçilerin konut sahipliği oranı düştü ve konut sahibi olması zorlaştı. İşçiler geçmişe nazaran konuta bütçelerinden çok daha büyük hisse ayırmak zorunda ve konut için çok daha uzun mühlet çalışmak zorunda. Bu yüzden kamunun herkese yetecek ucuz toplumsal konut üretmesi, işçilerin yapı kooperatiflerinin canlandırılması ve işçilerin konut masraflarını karşılayacak seviyede bir gelire sahip olması temel problemdir. Elhasıl konut sıkıntısı de bir bölüşüm sıkıntısıdır, sınıfsal bir sıkıntıdır. Bir mesken için, barınmak için bir ömür harcamak olacak iş değil.” (YAZININ TAMAMI)