Görkem Konutçu | [email protected]
Çanakkale’den Antakya’ya, İstanbul’dan Hopa’ya, Akdeniz yahut Karadeniz kıyılarınca gidelim, Anadolu topraklarını, düzlük, yayla, dağ, ırmak yahut göl olsun, karış karış dolaşalım, binlerce yıllık bir tarihin izlerini taşımayan bir karış toprağa rastlamayız. Ne memnun Anadoluluyum diyene, yazasım geliyor. O denli ya, uygarlıkların dolup kaynaştığı bu toprak üstünde dünyaya gelmek, onların beşiğinde çeşitli kültürlerin seslerinden bir ninni ile sallanmak az memnunluk mu?” Azra Erhat, Mavi Anadolu kitabına bu sözlerle başlıyor. Yıl 1956. Bir yıl sonra, Muğla’da yaşanan bir sarsıntının akabinde Yatağan ilçesinin Eskihisar köyü, mevcut yerleşimin kuzeyine taşınıyor. Birbiriyle ilgisiz üzere görünen iki olay… Lakin biraz yakından bakmakta yarar var. Taşınan bu köy, Cumhuriyet’in Eskihisar’ı, Osmanlı’nın Eskişar’ı, Antik Dönem’in ise Stratonikeia’sıdır. Burası tam da Azra Erhat’ın dediği üzere, uygarlıkların iç içe geçip kaynaştığı, binlerce yıllık bir tarihin izlerini taşıyan Anadolu topraklarının en hoş örneklerden biridir. Milliyet Arkeoloji ve İş Sanat iş birliğiyle düzenlenen “Kültürel Miras Buluşmaları”nın ikinci durağıydı Stratonikeia. Harıl harıl hafriyat ve onarım çalışmalarının sürdüğü bu kentte, Hafriyat Lideri Prof. Dr. Bilal Söğüt’ün anlatımıyla farklı kültürlerin “kapıları”ndan girdik, farklı devirlerin yollarını adımladık.
Bölgede yerleşim
Stratonikeia, Yatağan Ovası’nda bir seyahat yapmak isteyenlerin geçiş güzergâhında şurası. Bu değerli pozisyon, bölgede yerleşimin tarihini çok gerilere götürüyor. Örneğin Stratonikeia’nın etrafındaki kalıntılardan Gökbel Dağları’nın yamaçlarında bulunan kaya fotoğrafları Neolitik Dönem’e uzanıyor. Kente beş kilometre aralıkta bulunan Asartepe Höyük’teki buluntular Kalkolitik Dönem’e tarihlenirken, Stratonikeia’daki en eski buluntu ise Batı Nekropolü’nde yer alan, benzerleri Iasos’ta (Muğla/ Milas) görülen Kyklad tipi mezar. Kentteki yerleşimin M.Ö. 2. binin ortalarına kadar uzandığı düşünülüyor. Farklı periyotlarda Atriya, Khrysaoris, Idrias, Hekatesia üzere isimlerle anılan kent, en büyük imar faaliyetini M.Ö. 4. yüzyılda, Anadolu’da Antik Dönem’in değerli hükümdar ailelerinden, Karia bölgesinde karar süren Hekatomnidlerin yönetimi altındayken görmüş. Kente Stratonikeia ismi ise M.Ö. 3. yüzyılda Seleukos Hükümdarı I. Antiokhos tarafından karısı Stratonike’ye atfen verilmiş. M.Ö. 2. yüzyılın sonlarında Roma’ya bağlanan kent M.S. 138-161 yıllarında ise Hadrianoupolis olarak anılmış.
Bizans’tan bugüne
M.S. 325 yılında Hristiyanlığın resmi din olarak ilan edilmesiyle kentte birtakım yapıların fonksiyonları değiştirilmiş. M.S. 8. yüzyılla sona eren Erken Bizans Dönemi’nde büyük bir gelişme kaydeden kentin, bu periyottaki gücüne tekrar kavuşmak için Osmanlı Dönemi’ne kadar beklemesi gerekmiş. Osmanlı’da Eskişar olarak isimlendirilen yerleşim, Cumhuriyet’le birlikte Eskihisar ismini almış. 1957’deki sarsıntının akabinde mevcut yerleşim terk edilmiş ve Eskihisar sakinleri evvel köyün kuzeyine, akabinde da şu anda köyün yerleşik bulunduğu alana taşınmış. Ancak antik kentin bulunduğu bölgede de yerleşim sürekli devam etmiş.
En büyük gymnasion
Kentte hafriyatlar, 2008 yılından bu yana Prof. Dr. Bilal Söğüt başkanlığında sürüyor. Söğüt, Stratonikeia’da gezmeyi bir “rüya”ya benzetiyor. Çünkü kentte her bir adımınızda Helenistik Dönem’den Cumhuriyet’e, Roma’dan Osmanlı’ya geçmek mümkün. Antik Dönem’in en büyük gymnasion’u 105×267 metrelik ölçüleriyle burada bulunuyor. Yapının, M.Ö. 166 yılından sonra halkın bağışları ile inşa edildiği, daha sonraki devirlerde de çeşitli düzenleme ve yenileme çalışmalarından geçtiği biliniyor. Yapıda yarım yuvarlak bir kısım ve bunun iki kenarında ikişer adet dörtgen yerler yer alıyor. Tarih ve ideoloji üzere dersler için öğrencilerin yarım yay formunda oturduğu yarım yuvarlak yer “ephebeion”; “bedensel eğitim”e ait dersler için ise dörtgen yerler kullanılmış. Söğüt, gymnasion’un yalnızca kuzey kısmının kazıldığını belirterek, burada yer alan köy meydanını korumak istediklerini kaydediyor: “Burası Antik Dönem’in en büyük gymnasion’u, hakikat fakat bu türlü bir Helenistik yapının içerisinde yaşayan bir köy meydanı olması daha da hoş.” Söğüt, sık sık buranın “yaşayan” bir yer olduğunu, tarihin fakat bu türlü korunabileceğini vurguluyor. Antik kentteki en enteresan yapılardan biri de “latrina” (umumi tuvalet). 92 kişilik bu latrinanın Roma İmparatorluk Devri sonrasında, Geç Antik Çağ’da da kullanıldığı düşünülüyor. Mimari kalıntılar, latrinada oturma yerlerinin köşelerde mermer, orta kısımlarda ise ahşap olduğunu gösteriyor.
Kapıların törensel işlevi
Kentteki bir öbür değerli yapı Kuzey Kent Kapısı. Burası, Lagina Hekate ve Panamara Zeus kutsal alanlarından gelen kutsal yolların kente ulaştığı yerdi. Münasebetiyle kapı, kente giriş üzere temel bir fonksiyonu yerine getirmekle birlikte törensel bir fonksiyona de sahipti. Kentin Klasik ve Helenistik periyotlardaki kapısının da bugün kalıntılarını görebildiğimiz Roma Dönemi’ne ilişkin kapının bulunduğu noktada olduğu düşünülüyor. Bu ihtişamlı kapı tamamı ile ayakta olduğu periyotta Athena, Apollon üzere ilah ve tanrıçalara ilişkin heykellerin bulunduğu iki katlı bir çeşme ile bu çeşmenin doldurduğu yarım yuvarlak bir havuz ve bunların her iki tarafındaki kemerli girişlerden oluşuyordu. Lagina Hekate Kutsal Alanı’ndan gelen taş döşeli kutsal yol, iki kemerli girişten batı girişine ulaşıyordu. Panamara Zeus Kutsal Alanı’ndan gelenler ise merasimlerde kente birinci adımlarını doğu girişinden atıyordu. Panamara’dan alınan Zeus heykelinin at üzerinde kente taşındığı bu merasime atfen doğu girişinde Zeus’un at üzerinde getirilişi ve kurban sahnesine dair iki kabartma bulunuyordu.
?
Meclis binası
Stratonikeia’daki Helenistik Dönem’e ilişkin yapılardan olan bouleuterion (meclis binası), kalıntıları ve duvarlarındaki yazıtları ile 18. yüzyıldan itibaren seyyahların kente gelmesini sağlamış. Yapıdaki yazıtlardan biri Grekçe bir takvim. Romalı devlet adamı, ünlü hatip Cicero’nun öğrencisi Menippos tarafından hazırlanan bu takvimde yılın 12 ayı ve hangi ayın kaç gün olduğu yazılı. Yazıt bir “akrostiş” de içeriyor. Takvimin Menippos tarafından hazırlandığını da buradan anlıyoruz. Satır başlarındaki harfler üstten aşağıya hakikat okunduğunda takvimin Stratonikeialı Menippos tarafından icat edildiğini tarihe kayıt düşüyor. Yapıdaki bir öbür yazıt ise Latince yazılmış “tavan fiyat listesi”. Yaklaşık 1700 yıllık bu yazıtta Roma İmparatoru Diocletianus’un buyruğuyla enflasyonu önlemek emeliyle, satılan eserler ve verilen hizmetlere ait tavan fiyatlar belirlenmiş. 23 metrekarelik yazıtta zerzevat, meyve, zeytinyağı, balık, ayakkabı üzere 200’den fazla eser ve hizmetin fiyatları yer alıyor. Bouleuterion yapısında kentte iç içe geçmiş kültürleri işaret eden bu Grekçe ve Latince yazıtlara Osmanlı Dönemi’nden yazıt ve kabartmalar da eşlik ediyor. Neyin tarihi olduğu bilinmeyen Hicri 1017 Receb/ Miladi 1608 Ekim-Kasım tarihi, yapının duvarına Arap harfleriyle nakşedilmiş. Tekrar duvardaki “Sâhibuhu ve mâlikuhu Ömer Ağa” yazısı ile de bu yapının bir devir Ömer Ağa’ya ilişkin olduğu, hasebiyle farklı fonksiyonlarla kullanılmaya devam edildiği anlaşılıyor.
?
Tarih ve hayat
Yaklaşık 12 bin kişilik tiyatrosu, tahminen Beylikler Dönemi’ne -14. yüzyıla- tarihlenen Selçuk Hamamı, Osmanlı Dönemi’ne ilişkin Şaban Ağa Camii, gösterişli meskenleri ve daha burada sayamadığım pek çok yapısıyla kâh Stratonikeia kâh Eskihisar, üst üste birikmiş kültürleriyle ziyaretçilerini yaşayan bir tarihe şahit olmaya çağırıyor. Bir Osmanlı duvarında Antik Dönem’e ilişkin mimari kesim, mescitte Roma Periyodu sütunu, tarihin içinde tarih, tarihin içinde hayat var burada. Antik kentlerde gezerken, binlerce yıl evvel, benim bugün bastığım taşlara basmış birinin peşinden gittiğimi hayal ederim. Stratonikeia’da ise zihnimde, binlerce yıl içinde tıpkı duvara dokunmuş on binlerce insanın üst üste biriken hayali parmak izlerinden bir fotoğraf belirdi. Binalar, taşlar, yollar, bize binlerce yıllık hikayeler anlatıyor. Sadece büyük insanların büyük hikayelerini, muktedirlerin gücünü, zenginliğini değil; tarihin rastgele bir yerinden sıradan bir insanın sıradan hikayesini de aktarıyorlar bugüne. Kâfi ki o kıssayı görmenin, aramanın keyfine varabilelim.
Lagina Kutsal Alanı
Stratonikeia yaklaşık 8 km’lik kutsal yolla Lagina Hekate Kutsal Alanı’na bağlanıyor. Hakkında fazla bir bilgi bulunmayan gizemli tanrıça Hekate’ye adanmış bu kutsal alandaki görkemli tapınağın M.Ö. 2. yüzyılın sonu ile M.Ö. 1. yüzyılın başlarında inşa edildiği düşünülüyor. Kutsal alanda bulunan “propylon”dan (anıtsal geçiş) başlayarak kent kapısına ulaşan yol, burada gerçekleştirilen merasimlerin, şenliklerin kıymetli bir kesimiydi. Burada farklı sıklıklarda düzenlenen çeşitli şenliklerden “anahtar taşıma şenlikleri”nde anahtar taşıyan genç kız, merasim alayı ile birlikte kutsal yoldan yürüyerek anahtarı Lagina’dan Stratonikeia’ya götürüyor ve tekrar kentten kutsal alana getiriyordu. Bu merasimle yer altı dünyasının anahtarının Hekate’nin elinde olduğu, kutsal alanın da Stratonikeia’ya bağlı bulunduğu anlatılıyordu.