Hazine ve Maliye Bakanı Nebati’nin heterodoks iktisada ait sarf ettiği kelamlar tartışma yarattı. Pekala ‘heterodoks politika’ ne demek? Türkiye’nin uyguladığı siyaset heterodoks mu? İktisatçılar sozcu.com.tr’ye anlattı.
Hazine ve Maliye Bakanı Nureddin Nebati’nin dün Ekonomik Dönüşüm ve Yeni Paradigmalar Tepesi’nde yaptığı konuşma tartışma konusu oldu.
Nebati’nin “Neo klasik iktisat niyetinden epistemolojik bir kopuşu temsil eden heterodoks yaklaşım günümüzde giderek ön plana çıkan davranışsal iktisat ve nöro iktisat ile daha fazla kıymet kazanmaktadır” kelamları Türkiye’de uygulanan iktisat siyasetinin heterodoks olup olmadığı sorusunu gündeme getirdi.
‘TÜRKİYE İKTİSAT MODELİ’ HETERODOKS MU?
Normal kaidelerde yükselen enflasyona karşı dünya üzerinde pek çok ülkede merkez bankaları faiz artışlarına giderken Türkiye, Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın büyümeyi öncelik alan anlayışı nedeniyle yüzde 80’i aşan resmi enflasyona karşın faiz indirmeyi tercih etti.
Bu siyaset sonucunda Türkiye 2022 yılı ikinci çeyrekte yüzde 7,6 büyüse de geçtiğimiz yıldan bu yana Türk lirası yabancı paralar karşısında süratle eridi ve Türkiye’de ömür maliyeti görülmemiş halde arttı. Bu siyasetler Bakan Nebati tarafından heterodoks siyasetler halinde anlatıldı.
Ancak uzmanlar ‘Türkiye iktisat politikası’ olarak isimlendirilen düşük faiz ve büyüme odaklı siyasetin tam olarak heterodoks başlığı altında değerlendirilemeyeceği görüşünde. Prof. Dr. Cem Oyvat, Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu ve Doç. Dr. Baki Demirel, bu tartışmayı Sozcu.com.tr’ye kıymetlendirdi.
Oyvat’a nazaran bu kavramsallaştırmanın altında teorik bir temel yer almıyor. Kozanoğlu ve Demirel’e nazaran ise heterodoks iktisatçılar enflasyonla gayret için para siyasetinde değil maliye siyasetinde değişikliğe gidilmesini ve kâr oranlarına müdahaleyi savunuyor.
Diğer yandan uzmanlar davranışsal ve nöroiktisat yaklaşımlarının ise illa heterodoks yaklaşım ismi altında değerlendirilme kuralının olmadığını bu yaklaşımlardan ana akım iktisada da entegre edilebileceği görüşünde.
HETERODOKS VE ORTODOKS İKTİSAT NEDİR?
İktisatta vakit zaman farklı fikir okullarını sınıflandırmak hedefiyle ‘anaakım’, ‘ortodoks’ ve ‘heterodoks’ üzere sıfatlar tercih edilebiliyor.
Genel kabul görmüş uygulamalardan oluşan iktisat siyasetine ‘ortodoks ekonomi’ siyaseti ismi veriliyor. Heterodoks ise ‘farklı inanç’ manasına gelen bir sözcük. İktisat alanında klasik görüşlerin ve yaklaşımların dışındaki uygulamaları isimlendirmek için kullanılıyor.
Heterodoks iktisat kavramı klasik iktisat olarak anılan ve ekseriyetle neoklasik iktisatla çelişen ya da ötesine geçen ana akım iktisadın dışında kabul edilen ekonomik fikir okullarına atıfta bulunuyor. Post-Keynesyen, Marksist, feminist ve ekolojik iktisatçılar heterodoks akımı takip eden ekonomistlerin ortasında sayılabiliyor.
DAVRANIŞSAL İKTİSAT VE NÖROİKTİSAT NEDİR?
Davranışsal iktisat ise bireylerin ekonomik kararlarını hangi ögelerden kaynaklandığını inceleyen alana deniyor. Davranışsal iktisat, bireylerin karar alma sürecinde etkilendikleri farklı değişkenleri ortaya koyarken iktisat ve psikolojinin birlikte düşünülmesi gerektiği tezini savunuyor.
Nöroiktisat ise anaakım iktisat tarafından rasyonel olduğu varsayılan insanın iktisadi tercihlerini sinirbilim tekniklerini kullanarak inceleyen bir disiplin olarak biliniyor. Böylelikle nöroiktisatın ekonomik tercihlerin altında yatan sinirsel sistemleri manaya potansiyeline sahip olduğu ileri sürülüyor.
‘TEORİK BİR TEMELİ YOK’
Ancak uzmanlar Türkiye’de uygulanan iktisat siyasetlerin tam olarak heterodoks iktisat başlığı altında değerlendirilemeyeceği görüşünde.
Prof. Cem Oyvat, iktisat siyasetinin bir teorik temeli olmaktan fazla Tayyip Erdoğan’ın isteğine nazaran tasarlandığını ve sonradan bunun altının doldurulmaya çalışıldığını belirterek heterodoks yaklaşım kavramının altını doldurabilecek çalışmalar ve raporlar bulunmadığını söyledi.
Oyvat, “Büyüme öncelikli düşük faiz siyasetini, merkez bankalarının “istihdam hedeflemesi” yapmalarını ve düşük faiz siyasetinin her vakit enflasyona deva olmayabileceğini savunan Post-Keynesyen iktisatçılar ve ‘Modern Para Teorisi’ iktisatçıları var. Lakin buradaki sorun iktidarın “Türkiye İktisat Modeli” denilen şeyin altını dolduran önemli makaleler, raporlar yayımlamamış olması” dedi.
Merkez Bankası raporlarında da bu heterodoks denilen yaklaşımlardan gelen tezlerin görülmediğini belirten Oyvat, “Ortada önemli bir metin olmayınca da “heterodoks”tan ne kastedildiği anlaşılmıyor. Dahası iktidarın izlediği siyasetin teorik altyapısı olsa bile, bunun ampirik uygulamalarla Türkiye’ye uyarlanması gerekiyor. Mesela ABD’de yazılmış bir metnin tek başına Türkiye için bir manası yok. Türkiye çok farklı bir olay ve kendi şartlarına nazaran kıymetlendirmek, bunun için de Türkiye üzerine yapılmış çalışmalardan faydalanmak lazım” değerlendirmesinde bulundu.
Oyvat, “Açıkçası ben iktisat siyasetinin genel çerçevesinin, bir teorik temeli olmaktan fazla Tayyip Erdoğan’ın isteğine nazaran tasarlandığını ve sonradan bunun altının doldurulmaya çalışıldığını düşünüyorum” dedi.
‘DAVRANIŞSAL İKTİSAT NEOKLASİK YAKLAŞIMA DA ENTEGRE EDİLEBİLİR’
Oyvat davranışsal iktisat ve nöroiktisat tartışması ile ilgili ise şunları söyledi:
“Davranışsal iktisadın yahut nöroekonominin ‘heterodoks’ iktisat okulları ortasında kabul edilip edilmeyeceği tartışmalı bir husus. Aslında bana nazaran bu ikisini iktisadi tahlil için bilgi yaratan araçlar olarak da kıymetlendirebiliriz. Davranışsal iktisat, psikolojiden besleniyor ve ekseriyetle bireylerin iktisadi davranışını açıklamak gayesiyle yapılan deneylere dayanıyor. Nöroekonomi ise bireylerin deneyler sırasında beyninde yaşadığı değişiklikleri inceleyip, belirli çıkarımlarda bulunuyor.
İki alan da, aslında neoklasik iktisadın söylediği düz yarar maksimizasyonu yapan büsbütün rasyonel ve bencil olan bireyler olmadığımızı gösterebildiği için neoklasik iktisadın dışında kalan iktisat okullarına materyal oluşturabilir. Ancak davranışsal iktisat ve nöroekonomiden çıkan sonuçları belirli varsayımları değiştirerek pekala neoklasik iktisattaki yarar işlevlerine da entegre edebilirsiniz.”
‘HER ZIRVA HETERODOKS OLARAK DEĞERLENDİRİLEMEZ’
İktisatçı Prof. Dr. Hayri Kozanoğlu ise Türkiye’de uygulanan iktisat siyasetinin heterodoks yaklaşım içinde değerlendirilemeyeceğini belirterek şunları söyledi:
“Heterodoks görüşler ortodoks iktisat siyaseti yaklaşımının, başka bir tabirle neoklasik öğretinin ve günümüzdeki tabiri neoliberalizmin dışındaki tüm yaklaşımlarını kapsar. Marksist, post-Keynesyen, ekolojist, feminist bunların türevleri ve kombinezonları geniş bir şemsiyedir.
Tartışılan bağlama oturtursak, ortodoks bağnazlık enflasyonun en önemli nedeninin fiyat artışları olduğunu varsayarak, fiyatların enflasyonun altında artması/sabit kalması varsayımından yola çıkar.
Halbuki heterodokslar ben de dahil, kârların düşmesi-vergi siyasetleri vb. yollarla fiyatlar kısılmayarak enflasyonla gayret edilebileceğini savunur. Bu her zırvanın, enflasyon resmi sayılarla yüzde 80’i geçmişken tek haneli faize geçmenin, hetorodoks siyaset sayılmasını gerektirmez. Bu türlü bir yol izlerseniz bugün Türkiye’de olduğu üzere beşerler dövize yönelir yahut borçlanarak dahi olsa mal alımlarını öne çeker enflasyon denetimden çıkar.
Davranışsal iktisat denince ruhsal, bilişsel, duygusal, kültürel, toplumsal faktörlerin ekonomik kararlarda rol oynamasını anlarız. Yani homo ekonomikus dediğimiz bireyin daima rasyonel davrandığı, kendi çıkarını düşündüğü modele bir itirazı temsil eder. Bu ortodoks iktisada de entegre edilebilir, daha kamucu heterodoks yaklaşımlara da.
Aslında sosyalizm insanın özünde paylaşmaya, dayanışmaya yatkın olduğu, uygun toplumsal şartlar ortaya çıkarsa aç gözlü, rekabetçi insan modelinin yerini diğerkâm yurttaşın alacağı kabulünden yola çıkar.”
‘HETERODOKS DEMEK İÇİN EMEKTEN YANA SİYASET ÜRETİLMELİ’
Yalova Üniversitesi İktisat Kısmı öğretim üyesi Doç. Dr. Baki Demirel ise iktisat siyasetine heterodoks diyebilmek için emekten yana bir siyaset üretilmesi gerektiğini fakat mevcut iktisat modelinin fiyatları baskılayan bir model olduğunu belirtti.
2003’ten beri ranta dayalı bir iktisat olduğunu ve şartlarla birlikte araçların da değiştiğini belirten Demirel, “Türkiye yüksek faizi çok istemiyor. Ranta dayalı büyüme modeli düşük faiz ister. Münasebetiyle para siyasetinde diğer yollara sapıldı. Enflasyon düşüşünün ardında da daralma vardı. Ranta dayalı iktisat düşük faiz ve düşük kur ister. Global şartlar düşük faize müsaade vermeyince Türkiye iktisadı büyük kur şokları ile karşılaştı. Sonra da KKM geldi. Orada da gaye kuru baskılamak” dedi.
Demirel, iktisat siyasetine heterodoks diyebilmek için siyasetlerin emekten yana olması gerektiğini belirterek, “2017’den beri fiyatlı kesitler baskılanıyor. ‘Dış ticaret fazlası vereceğiz, modelimiz buna dayalıdır’ dendi. ‘Madem kuru tutamıyoruz bu türlü diyelim’ diye düşündüler. Ancak şu da bir gerçek. Rekabetçilik kurların yanında fiyat baskısına da dayanır” dedi.
Demirel, “Çünkü Türkiye’nin ihracata bahis olan malları fiyat esnekliğinin ağır olduğu alanlar. Düşük-orta teknoloji ağır eserler. İthalatımız ise orta ve sermaye malları. Güç, sermaye ve makine bağımlısıyız. Son mallarda ise orta ve yüksek teknoloji ithalatçısıyız. Burada rekabetçi olmak için fiyat baskısı var. Buna heterodoks siyaset diyemeyiz” tabirlerini kullandı.
‘KOŞULLAR DEĞİŞTİKÇE ARAÇLAR DA DEĞİŞTİ’
Demirel ayrıyeten, “Güçlü sendikaların olmadığı yerde, grev baskısının olduğu yerde heterodoks siyasetin uygulanması zordu. Emekten yana siyasetler uygulanmadıkça buna heterodoks siyaset diyemeyiz. Ranta dayalı iktisadın şartlar değiştikçe araçlarını değiştirdiği bir model ancak heterodoks değil” değerlendirmesinde bulundu.
“Üretimi, büyümeyi, enflasyonu, istihdamı para siyaseti ile yönlendirebileceğinizi düşünüyorsanız bu esasen heterodoks değildir” diyen Demirel şunları söyledi:
“Bizim temel çıpamız şudur: Emekten yana siyasetler ve tam istihdam amacı gerekir. Enflasyonla uğraş de faizi indirerek kaldırarak olmaz, burada vergi siyaseti kıymetlidir. Siz sermayeyi vergilendiriyor musunuz? Enflasyonun gerisindeki dinamiği hakikat tespit ettiniz mi?
Sermayenin farklı fraksiyonlarını destekleyince o heterodoks olmaz. Emekten yana siyasetler uygulamak zorundasınız. Sahiden heterodoks siyaset izlenmek isteniyorsa çok samimi olmak lazım. Sermayeden yana değil, emekten yana siyaset izlemek lazım. Yoksulluğu ortadan kaldıracak, tam istihdamı hedefleyen siyasetler izlemek lazım. Personel örgütlerini güçlendirecek siyasetler izlemek lazım”